Projekat „NA TALASIMA INKLUZIJE! – Povećanje održivosti medija na jezicima nacionalnih manjina u Jablaničkom okrugu kroz modelsku nadogradnju ostvarenih rezultata u medijskom informisanju na albanskom, makedonskom i slovenačkom jeziku“ bavi se unapređenjem održivosti lokalnih medija na jezicima nacionalnih manjina u Jablaničkom okrugu, gde 16.400 građana (7,6%) pripada nekoj od preko 20 različitih etničkih grupa, a realizuje ga EPuS Leskovac u partnerstvu sa Radijom 016, uz podršku Ministarstva državne uprave i lokalne samouprave. Projekat se realizuje u periodu od septembra 2018. godine do juna 2019. godine.

Ovo je prvi od tekstova koji će poslužiti kao osnov za emitovanje radio emisija na makedonskom, albanskom i slovenačkom jeziku, ovoga puta na makedonskom jeziku.

 ПРАВНА РАМКА, МЕРКИ И ДОСТИГНУВАЊА НА РЕПУБЛИКАТА СРБИЈА ВО ОБЛАСТА НА ЗАШТИТА НА НАЦИОНАЛНИТЕ МАЛЦИНСТВА ОД ПЕРСПЕКТИВАТА НА ЈАБЛАНИЧКИОТ ОКРУГ

I.  Вовед

Разновидноста е суштинска карактеристика на современите општества. Со векови таа е составен дел и главна  предност на европските општества, особено српското, каде што живеат припадници на 30 различни национални заедници. Постоењето на голем број различни јазици ја илустрира разноликоста и мултијазичноста на општеството, но исто така ја развива свеста за лингвистичките и културните традиции и ја инспирира солидарноста заснована на разбирање, дијалог и толеранција. Заштитата на националните малцинства и правата и слободите на припадниците на овие малцинства е меѓународно гарантирана. Ова е суштински услов за стабилност, демократска безбедност и мир во светот.

Распадот на Сојузна Федеративна Република Југославија доведе до појава на нови малцинства на територијата на Србија, кои беа конститутивни народи во рамките на поранешната држава. Освен проблемот со регулирање на статусот на Словенците, Македонците, Хрватите, Црногорците и Муслиманите/Бошњаците, општата социјална клима во Србија беше исклучително неповолна со оглед на санкциите, војните во поранешната држава и пауперизацијата на голем дел од населението. Покрај тоа, етничката нетолеранција беше изразена и покрај Уставот од 1990. година, со кој се загарантирани правата на малцинствата, тие не беа почитувани. Во текот на деветнаесетата деценија на дваесетиот век, основите за финансирање на малцинските матични организации и здруженија, како и институциите кои беа во системот на јавната администрација, беа одговорни за остварување на нивните права. Истовремено, етничките групи на политиката и популизам, како и конфликтите со соседите, предизвикаа, покрај чувството на општа несигурност на граѓаните и зголемени разлики, непријателство и недоверба меѓу етничките заедници во земјата.

II.  Меѓународна правна рамка за заштита на националните малцинства

Веднаш по насилниот конфликт во Европа, земјите-членки на Советот на Европа и другите држави потписнички во 1995. година ја усвоија Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства (1995). Ова воспостави правно обврзувачки меѓународен инструмент за правата на припадниците на националните малцинства. Суштината е дека сите родени се еднакви во достоинство и правата и дека тоа и треба и мора да се почитуваат. Со усвојувањето на овој документ, воспоставени се европски стандарди за заштита на правата на националните малцинства, а на нивните членови им е овозможено да:

а) ја изразуваат различноста и да оваа различност биде признаена;

б) да добијат еднаков пристап до ресурсите и правата, и покрај различноста; и

в) да се вклучат во општествениот живот врз основа на почит и разбирање на различноста.

Република Србија го ратификува овој документ во декември 1998. година. Ова подразбира создавање на неопходните услови „за да можат членовите на националните малцинства да ја зачуваат и развијат својата култура и да ги сочуваат потребните елементи на нивниот идентитет, зачуват и развиват својата култура и неопходните елементи на својот идентитет, имено, религијата, јазикот, традициите и културното наследство“ (член 5). Тоа, исто така, подразбира  заедничка обврска и за државата и за граѓаните на Србија да работат на создавање на неопходните услови за „ефективно учество на припадниците на националните малцинства во културниот, социјалниот и економскиот живот и односите со јавноста, особено оние поврзани со нив“ (член 15). Исполнувајќи ги своите обврски според чл. 25 од овој документ, Република Србија досега до Генералниот секретар на Советот на Европа достави четири периодични извештаи за спроведувањето на Рамковната конвенција. Кога станува збор за ова прашање, проценката на релевантните субјекти е дека Република Србија има многу добро воспоставена законодавна и институционална рамка, а акцент треба да се стави на неговата доследна примена.

Историски гледано, регионалните или малцинските јазици го претставуваат она што придонесува за одржливоста и развојот на европското културно богатство и традиции. Врз основа на тоа, во 1992. година Советот на Европа ја усвои Европската повелба за регионални или малцински јазици. Акцентот во овој документ се поставува врз културната димензија и употребата на регионален или малцински јазик во сите аспекти на животот на лицето кое го зборува тој јазик. Покрај одредбите за недискриминација во врска со употребата на овие јазици, Повелбата, исто така, обезбедува активни мерки за поддршка, особено кога станува збор за нивната употреба во:

• за образование и медиуми,
• за судска и административна постапка,
• за економски и социјален живот и
• за културни активности.

Се поага од тоа, дека само на овој начин може да се надмине неповолната положба на овие јазици во минатото, и дека тие ќе бидат зачувани и развиени како жив аспект на европскиот културен идентитет. Република Србија го ратификува овој документ во 2005. година. Ова подразбира преземање систематски и систематски мерки, меѓу другото:

• поттикнување или олеснување на продукцијата и дистрибуцијата на аудио или аудиовизуелни дела на регионални или малцински јазици,
• помагаат во едукацијата на новинарите во медиумите,
• поттикнување на директното учество на оние кои користат соодветни регионални или малцински јазици за обезбедување на услови и планирање на културни активности, и
• организирање во активностите на економскиот и социјалниот сектор кои промовираат употреба на регионални или малцински јазици.

Европската комисија има многу важна улога во текот на овој процес. Преку својата експертска група ги следи случувањата на национално ниво, ги разгледува своите Извештаи и им дава препораки на членовите или кандидатите за членство во ЕУ, за мерките што треба да се преземат за решавање на идентификуваните проблеми. Особено значаен за Србија е Експертскиот извештај за состојбата во областа на малцинските права во Србија од Извештајот на експертската комисија на Европската комисија од јуни 2016. година.

III.          Национална правна рамка за заштита на националните малцинства

Почнувајќи од релевантната меѓународна правна рамка, која се состои од Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства на Советот на Европа и Европската повелба за регионални и малцински јазици, Република Србија изработи сеопфатна уставна и законодавна рамка за заштита на правата и слободите на припадниците на националните малцинства. Во Експертскиот извештај за состојбата во областа на малцинските права во Србија од 2015. година се проценува дека „правната рамка за заштита на правата на националните малцинства во Србија е нешто по што оваа земја е над европскиот просек во оваа област“.

Суштинските елементи на оваа рамка се содржани во четири главни акти, кои се:

• Уставот на Република Србија (2006). Овој документ нагласува дека „Уставот гарантира, и како такви, човековите и малцинските права се применуваат директно на општо прифатените правила на меѓународното право, што е потврдено со меѓународните договори и закони“ (член 18). Од особена важност е член 75 кој го дефинира моделот на културна самоуправа (автономија) на националното малцинство и кој, според експертите, е едно од најпрогресивните уставни решенија за малцинските и мнозинските односи.
• Закон за националните совети на националните малцинства (2009). Овој закон предвидува можност Националниот совет да основа културни институции со цел зачувување, унапредување и развој на културни специјалитети и зачувување на националниот идентитет на националното малцинство и исполнување на правата и обврските на основачите, но и дека основачките права на институциите за култура основани од Републиката, автономната покраина и единиците на локалната самоуправа , може, во целост или делумно, да се пренесе на националниот совет. Покрај основачите, законот го гарантира и правото да учествува во раководењето со културните институции кои се од особена важност за зачувување, промоција и развој на културни специјалитети и за зачувување на националниот идентитет на одредено национално малцинство.
• Закон за заштита на правата и слободите на националните малцинства (2002). Го регулира начинот на остварување на индивидуални и колективни права загарантирани со Уставот и ратификувани меѓународни договори за припадниците на националните малцинства, вклучувајќи и заштита од каква било форма на дискриминација при остварувањето на индивидуалните права и слободи и остварувањето на правото на самоуправа во културата, образованието, информациите и службената употреба на јазиците и писмата.
• Закон за службена употреба на јазици и писма (2010). Со овој закон се дефинира дека „Во областите на Република Србија каде што припадниците на националните малцинства живеат во службена употреба, истовремено со српскиот јазик и јазиците и писмата на националните малцинства, на начин утврден со овој закон“. Ова значи дека јазикот и писмото на одредено национално малцинство ќе бидат задолжителни за службена употреба во единицата на локалната самоуправа, каде што, според резултатите од последниот попис, најмалку 15% од населението се изјаснило за член на тоа национално малцинство.

Во процесот на подобрување на севкупната позиција на националните малцинства, обврската на Република Србија е дека исполнувањето на обврските од Рамковната конвенција ќе биде приоритет на политиката на малцинствата. Преземените обврски се исполнуваат во рамките на градење на демократска држава врз основа на владеењето на правото. Силниот поттик за овој процес е пристапот на Србија во ЕУ и сите активности преземени во оваа земја и општество.

Со усвојувањето на Акциониот план за преговори за поглавје 23, Република Србија има воспоставено чадор документ, рамка за планирање за подобрување на институционалната и законодавната рамка во областа на основните човекови и малцински права и слободи. Овој Акционен план, усвоен во 2015. година, ја идентификува потребата за подобрување на статусот на националните малцинства и предвидува изработка на посебен Акционен план за остварување на правата на националните малцинства. Тоа е среднорочен стратешки документ кој содржи стратешки цели утврдени во согласност со препораките на Советодавниот комитет на Рамковната конвенција на Советот на Европа и експертската мисија на експертите на Европската комисија за национални малцинства.

Овој документ е целосно усогласен со двата стратешки документи и други релевантни стратешки документи, како што се:

• Стратегија за социјална инклузија на Ромите и Ромите во Република Србија за периодот од 2016. до 2025. година,
• Акционен план за имплементација на Стратегијата за превенција и заштита од дискриминација 2014-2018,
• Стратегија за развој на образованието во Србија до 2020. година со придружниот Акционен план,
• Стратегија за реформа на јавната администрација со придружен Акционен план и
• Национална стратегија за гонење на воените злосторства.

Клучните теми од Акциониот план за остварување на правата на националните малцинства се:

• Личен статус,
• Забрана за дискриминација,
• Областа на културата и медиумите,
• Слобода на религијата,
• Употреба на јазик и скрипта,
• Образование,
• Демократско учество,
• Соодветна застапеност на припадниците на националните малцинства во јавниот сектор и јавните претпријатија,
• Национални совети за национални малцинства и економска положба на припадниците на националните малцинства.

IV. Карактеристики на етничката структура на округот Јабланица, со посебен осврт на застапеноста на припадниците на македонските, албанските и словенечките национални малцинства

Според Законот за заштита на правата и слободите на националните малцинства во Република Србија, за националното малцинство се смета „секоја група на државјани на Република Србија кои се доволно репрезентативни по однос на нивниот број, ако тие претставуваат малцинство на територијата на Република Србија, припаѓа на една од групите на население кои имаат долготрајна и со територијата на Република Србија и поседува карактеристики како што се јазикот, културата, националното или етничкото потекло, потекло или религија, кои се разликуваат од мнозинството од населението и чии членови се истакнуваат со грижата дека заеднички го задржуваат својот заеднички идентитет, вклучувајќи ја културата, традицијата, јазикот или религија“.

Пописот во 2011. година во округот Јабланица забележа 133.623 Срби и 16.403 припадници на другите етнички групи. Најзастапено национално малцинство во областа Јабланица се Ромите, кои според пописот од 2011 година имаат вкупно 2042. По Ромите, мнозинството Албанци живеат тука (548), потоа Црногорците (386), Македонците (354), Бугарите (107), Хрватите ), итн.

Компаративниот преглед на етничката структура на Србија, Jablanica округ и локалните единици на Jablanica округ, според пописот од 2011. година, е даден во табелата и тоа:

Податоците во табелата велат дека:

• Во округот Јабланица има вкупно 16.403 припадници на 20 национални малцинства, од кои 918 (5,6%) се припадници на македонското, албанското и словенечкото национално малцинство;
• Учеството на малцинското население во националната структура на округот Јабланица (7,6%) е двојно пониско отколку во Србија (16,7%), со вонредно учество на припадниците на албанското национално малцинство, кои се речиси исклучиво населени во општина Медвеѓа, каде што прават 44,3 % од населението;
• Секоја од 6-те локални единици на округот Јабланица има мешана национална структура, со поделба на припадниците на македонското национално малцинство во сите овие единици и мала застапеност на припадниците на словенечкото национално малцинство.

V.   Мерки на Република Србија за заштита на правата и слободите на припадниците на националните малцинства

Република Србија пристапи кон Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства како клучен инструмент за управување со различностите преку малцинските права. Во согласност со чл. 25 од овој закон, во септември 2018. година, Србија поднесе do генералниот секретар на Советот на Европа Четвртиот периодичен извештај за исполнување на своите обврски во периодот 2012-2016 година. Bo negovata izrabotka учествуваа меѓу останатите и локалните самоуправи од Лесковац, Лебане, Медвеѓа и Бојник учествуваа во нејзиниот развој.

Извештајот беше составен од Канцеларијата за човекови и малцински права, со учество на релевантни државни тела, врз основа на Рамката за државни извештаи усвоена од Комитетот на министри на Советот на Европа во 2013. година. Во целина, мерките и активностите презентирани во овој Извештај беа насочени кон подобрување на постојните прописи во областа на заштитата и унапредувањето на правата на националните малцинства, како и за доследно спроведување на воспоставената законска и институционална рамка.

Во оваа смисла, Владата на Република Србија во март 2016. година го усвои Акциониот план за остварување на правата на националните малцинства. Клучните мерки што се имплементирани се однесуваат на:

• Подобрување на статусот на Ромите, вклучувајќи мерки за обезбедување на соодветни човечки и материјални ресурси, регулирање на правото на домување, решавање на постоечката здравствена состојба и елиминирање на сегрегацијата на Ромите во образованието итн.
• Поттикнување на ефективното учество на националните малцинства во изборниот процес и зголемување на нивната застапеност во државната администрација,
• Ревизија на Законот за националните совети на националните малцинства за ефективно учество на нивните членови во сите прашања што се однесуваат на нив,
• Продолжување со флексибилен пристап за користење на податоци од последниот попис,
• Спроведување на препораките на Народниот правобранител и Комесарот за заштита на еднаквоста,
• Надминување на недостатоците на личните документи,
• Еднаквост при примената на правилата за пракса во однос на правата на националните малцинства,
• Јакнење на меѓузависноста на заедниците и гонење на дела предизвикани од омраза,
• Служба на јазиците на националните малцинства,
• Да се ​​обезбеди одржливост на медиумите на јазиците на националните малцинства,
• Употреба на малцинските јазици на локално ниво,
• Признавање на образовните услуги во Регионот,
• Достапноста на учебниците и остварувањето на правото на образование на јазиците на националните малцинства,
• Економски развој на економски недоволно развиените подрачја,
• Функционирање на Советот за меѓуетнички односи.

VI.  Најважните достигнувања на Република Србија во областа на заштитата на правата на националните малцинства

Во текот на изминатите години планираната акција за подобрување на положбата на националните малцинства, Република Србија го постигна следново:

• Со цел да се подобри состојбата на Ромите: прашањето за лични документи за повеќе од 25.000 Роми е решено; во локалните самоуправи има 175 педагошки асистенти за ромски ученици, 35 од нив обезбедуваат поддршка за децата во предучилишните установи; беа запишани 1.623 ученици и 6.104 средношколци од ромското национално малцинство; 60 здравствени медијатори се ангажирани; 23.000 невработени Роми се официјално регистрирани; Стратегијата за социјална вклученост на Ромите 2016-2025 е усвоена и имплементирана со придружниот Акционен план; се подобрени прописите за иселување на жители од неформални населби; вкупно 27 локални единици имаат акциони планови за подобрување на положбата на ромското национално малцинство итн.
• 68 национални малцински партии се регистрирани во Регистарот на политички партии, вклучувајќи ги и 7 албански и 3 македонски; во тековното свикување на националното собрание, 21 пратеник се членови на националното малцинство, вклучувајќи двајца Словенци и еден Албанец; Во МВР на Србија работат 1.544 припадници на националните малцинства, меѓу кои 293 Албанци и 48 Македонци.
• Во локалните самоуправи има 205 работни места за кои се предвидува јазикот на националното малцинство, додека 874 вработени го говорат јазикот на националното малцинство;
• Во периодот од 2015 до 2017 година бројот на пријави за признавање дипломи од други земји (Унгарија, Бугарија, Албанија, Романија, Словачка, Хрватска) изнесува 621.
• Постојат 521 учебници на јазиците на националните малцинства за предучилишно, основно, средно и образование.
• 42 локални власти воведоа официјална употреба на 11 малцински јазици и нивно писмо.
• Целото образование на малцинските јазици во основните училишта во 2016/2017 учебна година, на сите нивоа, во осум јазици – албански, босански, бугарски, унгарски, романски, рутенска, словачки и хрватски, на околу 000 деца.
• Околу 9.000 средношколци се школуваат во 2016/2017 година. присуствуваа целокупната настава на јазикот на националните малцинства (Албанците, Бошњаците, Бугарите, Унгарците, Русите, Словаци, Хрвати)
• Правото на информирање на јазиците на малцинствата преку печатени и електронски медиуми се реализира во 15 јазици.
• Во текот на 4,5 милијарди долари во текот на 2016 инвестирани во развојот на стопански недоволно области каде што етничките малцинства живеат во значителен број.
• Во текот на 2016. Република Србија поддржани се проекти на организациите на граѓанското општество да се зголеми достапноста на културните содржини на јазиците на 20 етнички малцинства.